Een Amersfoortse stadspoort door Jacob van Ruisdael

Een tekening van omstreeks 1650 van de hand van Jacob van Ruisdael blijkt een Amersfoortse stadspoort te verbeelden. Dat is verrassend, want niet eerder werd een kunstwerk van deze belangrijke meester met de Keistad in verband gebracht. Tot voor kort luidde de titel Rivieroever met huisjes, een ophaalbrug en twee torens. Laurens Schoemaker, Conservator Topografie van het RKD, toonde aan dat het om een gezicht op de Kamperbuitenpoort gaat.

Jacob van Ruisdael

Van de in Haarlem geboren kunstenaar Jacob van Ruisdael (1628/29-1682) zijn zo'n zevenhonderd schilderijen, honderdvijftig tekeningen en dertien etsen bekend. Het betreft landschappen, stadsgezichten, dorpsgezichten en zeegezichten. Hoewel veruit de meeste werken in zijn atelier ontstonden, tekende Ruisdael regelmatig op locatie in en rondom steden als Haarlem, Amsterdam, Naarden, Harderwijk, Vianen, Wijk bij Duurstede en Ootmarsum.

Tekening

De tekening met de Amersfoortse stadspoort bevindt zich in de Verenigde Staten en behoort tot de Maida and George Abrams Collection van Harvard Art Museums in Cambridge. De schetsmatige voorstelling is onderdeel van een serie van ruim dertig bladen met landschappen van Ruisdael, die wat betreft maten, compositie en techniek nauw aan elkaar verwant zijn. Slechts enkele hiervan kunnen topografisch worden geduid. Schoemaker werd op de tekening gewezen door Yvonne Bleyerveld, Senior Conservator Teken- en Prentkunst van het RKD. Zij publiceert in 2022 een essay over zeventiende-eeuwse landschapstekeningen in de tentoonstellingscatalogus Crossroads. Drawing the Dutch Landscape van Harvard Art Museums. Naar aanleiding van Schoemakers ontdekking heeft het museum de titel gewijzigd in De Kamperbuitenpoort te Amersfoort.

1. Jacob van Ruisdael, De Kamperbuitenpoort te Amersfoort, ca. 1650, zwart krijt, 142 x 200 mm, Harvard Art Museums, Cambridge (Massachusetts), Fogg Museum, Maida and George Abrams Collection (promised gift)
2. Fedor van Rossem, Jacob van Ruisdael tekent de Kamperbuitenpoort te Amersfoort in het midden van de zeventiende eeuw, 2019 

Kamperbuitenpoort

De aan de noordoostzijde van Amersfoort gelegen Kamperbuitenpoort bestond uit een hoofdpoort, een voorpoort, een aarden bolwerk, een tweede voorpoort en een waakhuisje. Deze onderdelen van het poortcomplex zijn goed te herkennen op de tekening. Een bijzonder detail is de giek van een eenvoudige hijskraan, die uitsteekt boven de ophaalbrug over de stadsgracht. Van de door Ruisdael in beeld gebrachte situatie is in het huidige stadsbeeld niets meer terug te vinden. Op basis van de topografische identificatie kan Amersfoort worden toegevoegd aan de lijst van plaatsen waar Jacob actief is geweest. Laurens Schoemaker schrijft erover in de deze week verschenen: Kroniek. Tijdschrift Historisch Amersfoort 22 (2020), nr. 4, en in: Ch. Dumas, R.E.O. Ekkart en C. van de Puttelaar (red.), Connoisseurship. Essays in Honour of Fred. G. Meijer, Leiden 2020.

3. Jan van Kessel, De Kamperbuitenpoort te Amersfoort, ca. 1670, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel, Collectie De Grez
4. Anoniem, De Kamperbuitenpoort te Amersfoort, 1823, Museum Flehite, Amersfoort