RKD digitaliseert archieven van beeldhouwers
Het RKD is in maart 2023 begonnen aan een digitaliseringsproject van een unieke collectie van beeldhouwersarchieven. Deze dertien archieven betreffen zowel individuele kunstenaars als grotere kunstorganisaties, maar hebben allemaal betrekking op de periode rondom de Tweede Wereldoorlog. In het kader van dit samenwerkingsproject van het RKD en Museum Beelden aan Zee zullen deze beeldhouwersarchieven de komende tijd gedigitaliseerd worden, waarna ze online beschikbaar zullen worden gesteld voor toekomstig onderzoek.
Beeldhouwersarchieven
De dertien beeldhouwersarchieven die voor dit project zijn geselecteerd, betreffen de collecties aangaande de kunstenaars Mari Andriessen, Marius van Beek, Federico Antonio Carasso, Hendrik Chabot, Frits van Hall, Henk Henriët, Jaap Kaas, Charlotte van Pallandt, Willem Reijers, Han Wezelaar, Johan Wertheim, het archief van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers en het Archief Stichting Gerrit van der Veen Monument. Samen vormen deze archieven een unieke informatiebron over het artistieke leven voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Ze bevatten bijvoorbeeld privécorrespondentie als brieven, agenda’s, ansichtkaarten en adresboekjes, waardoor ze een kijkje geven in het persoonlijke leven van deze belangrijke Nederlandse beeldhouwers en de realiteit van het kunstenaarsbestaan in oorlogstijd. Ook laten deze archieven iets zien over de meer algemene positie van kunstenaars in de oorlog en de organisatie van culturele en verzetsnetwerken.
Archief Jaap Kaas
Eén van die kunstenaars is de beeldhouwer Jaap Kaas (1898-1972). Hij stond al voor de Tweede Wereldoorlog bekend om zijn tekeningen en beelden van dierfiguren, vaak in levenden lijve door Jaap Kaas bestudeerd in Artis. Als Joodse kunstenaar werd hij in 1941 echter ontslagen uit zijn functie als leraar aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs. Daarom besloot hij les te gaan geven aan de Middelbare Joodsche Kunstnijverheidsschool W.A. van Leer. Toen deze opleiding door de vele deportaties uiteindelijk ook moest worden opgeheven in 1943, zag Jaap Kaas zich genoodzaakt zijn geliefde Amsterdam te ontvluchten en met zijn vrouw onder te duiken in Rotterdam. In deze periode hield Kaas een dagboek bij op een weekkalender, waarop hij door de geringe ruimte in steekwoorden bijhield hoe hij de vreselijke oorlog en hongerwinter ervaarde. Dit dagboek met unieke oorlogsbelevenissen bevindt zich in het archief dat is ondergebracht bij het RKD, evenals het bewijs van Kaas’ aanmelding bij de Joodsche Raad in 1941, een tegoedbon voor een Levensmiddelenpakket, voedselbonnen, correspondentie en zijn Davidster, te zien op een gefotografeerd zelfportret uit 1941. In het kader van dit digitaliseringsproject zullen deze archiefstukken met ooggetuigenverklaringen uit de Tweede Wereldoorlog worden gedigitaliseerd.
2. Jaap Kaas, Aantekeningen uit oorlogsdagboek, 1945, collectie RKD
3. Jaap Kaas geeft les op de Middelbare Joodsche Kunstnijverheidsschool W.A. van Leer, 1942
Archief Mari Andriessen
Een andere kunstenaar die binnen dit project aan bod zal komen is de kunstenaar Mari Andriessen (1897-1979). Aan het begin van de oorlog weigerde hij lid te worden van de nationaalsocialistische Nederlandsche Kultuurkamer. Kunstenaars die geen lid werden van de Kultuurkamer kregen geen opdrachten en konden hun werk niet tentoonstellen. Zijn Haarlemse atelier werd in deze tijd door het verzet gebruikt als wapenopslag en zelf hield de kunstenaar in zijn huis meerdere Joodse onderduikers verborgen. In de jaren na de oorlog wordt Mari Andriessen bekend als de ‘Beeldhouwer van het verzet’. Hij ontwierp meerdere oorlogsmonumenten, waarvan zijn beelden van De Dokwerker en Koningin Wilhelmina waarschijnlijk de bekendste voorbeelden zijn. Het archief van Mari Andriessen, dat deel uitmaakt van de collectie van het RKD, bevat veel brieven en andere correspondentie, die binnen dit digitaliseringsproject zullen worden ingescand en bewaard.
2. Vincent Pieter Semeyn Esser, Kleimodel van Concentratiekampmannen van Mari Andriessen, waarschijnlijk een voorstudie voor het oorlogsmonument in Enschede, ca. 1945-1949
3. Onthulling van het verzetsmonument voor de Februaristaking (De Dokwerker) van Mari Andriessen, 1952, collectie Anefo Reportage
De Nederlandse Kring van Beeldhouwers
De Nederlandse Kring van Beeldhouwers (NKvB) werd in 1918 opgericht als een Nederlandse beroepsvereniging voor beeldhouwers. Na de Tweede Wereldoorlog waren veel leden van de vereniging bezorgd over de grootschalige wildgroei van spontane oorlogsmonumenten en gedenktekens. De NKvB pleitte succesvol voor meer overheidsregulering. In oktober 1945 werd namelijk het Besluit Oorlogs- of Vredesgedenkteekens van kracht, waarna er voor de oprichting van een monument goedkeuring nodig was van de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Bovendien werd er door de NKvB voortaan meegekeken met de keuze voor de kunstenaar en het ontwerp van de oorlogs- en herdenkingsmonumenten. Het archief van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers is daarom een zeer waardevolle bron voor inzichten over de artistieke herdenkingscultuur na de Tweede Wereldoorlog in Nederland.
Digitalisering
De beeldhouwersarchieven, met onder meer de archieven van Jaap Kaas en Mari Andriessen, beslaan samen meer dan 40 meter aan archiefmateriaal. Nadat al deze archiefstukken onder handen zijn genomen voor conservering bij Hoogduin Papierrestauratoren, zullen ze door GMS gedigitaliseerd worden. Dankzij financiële steun van het Mondriaan Fonds zullen de stukken uit de dertien beeldhouwersarchieven zo in de toekomst voor iedereen toegankelijk worden in de database van het RKD.
In verband met het digitaliseringsproject zullen de dertien archieven tijdelijk niet raadpleegbaar zijn, waarbij in RKDcollections de precieze data te vinden zijn. Vanaf deze week is de eerste reeks archieven aan de beurt. Uit de volgende collecties kunnen dan ook de komende tijd geen bruiklenen meer worden aangevraagd:
- Archief en collectie Mari Andriessen
- Archief Marius van Beek
- Archief Federico (‘Fred’) Antonio Carasso
- Archief en collectie Hendrik en To Chabot
- Archief Frits van Hall
- Archief Henk Henriët
- Archief Jaap Kaas
- Archief Nederlandse Kring van Beeldhouwers (NKvB)
- Archief Charlotte van Pallandt
- Archief Willem Reijers
- Archief Stichting Gerrit van der Veen Monument
- Archief Han Wezelaar
- Archief Johan G. Wertheim