Twee portretten door Rembrandt: pendanten of niet?
Nu te zien in het Deense museum The Nivaagaard Collection: de focustentoonstelling Rembrandt Reunited. Op deze tentoonstelling worden twee Rembrandts voor het eerst in 223 jaar weer samengebracht als resultaat van een ambitieus onderzoeksproject in samenwerking met het RKD. Het onderzoek draaide om de vraag: zijn de twee portretten van een man en een vrouw ook oorspronkelijk als pendanten geschilderd door Rembrandt?
Horen ze bij elkaar?
Rembrandt-geleerden speculeren al tientallen jaren over de vraag of Portret van een 39-jarige vrouw, eigendom van The Nivaagaard Collection, en Portret van een 40-jarige man, nu in het Metropolitan Museum of Art in New York, in feite pendanten zijn. Beide zijn in 1632 geschilderd op eikenhouten panelen, ze zijn ovaal van vorm, ongeveer even groot en hebben bijna identieke inscripties rechts en links van de geportretteerden. Bovendien maakten ze allebei deel uit van dezelfde privécollectie voordat ze in 1801 in Parijs te koop werden aangeboden. Vorig jaar startte een onderzoek naar de twee portretten door RKD-conservator dr. Angela Jager en technisch specialist prof. em. dr. Jørgen Wadum.
2. Rembrandt, Portret van een 39-jarige vrouw, 1632, The Nivaagaard Collection, foto David Kahr
Rembrandt gescand
Beide schilderijen werden zowel kunsthistorisch als technisch onderzocht. Middels dendrochronogisch onderzoek werd aan de hand van de jaarringen in de eikenhouten panelen de herkomst en datering van de planken vastgesteld. Een latere toevoeging rondom het portret van de vrouw bedekt alle randen van het originele paneel, waardoor het onmogelijk was om de jaarringen met het blote oog te zien. Om toch dendrochronologisch onderzoek te doen werd van het schilderij – de eerste Rembrandt ooit – een CT-scan gemaakt. Dit wees uit dat de jongste planken in de panelen afkomstig zijn van bomen die gekapt zijn na 1616 en 1625, waarbij het opmerkelijk is dat een plank uit het portret van de vrouw uit hetzelfde bos komt als één van de planken in het paneel van de man.
Latere toevoeging op het portret van de vrouw
De pigmenten van de schilderijen werden ook onderzocht, aan de hand van een macro XRF-scan. De analyse maakt het mogelijk om Rembrandts materiaalgebruik in de twee werken te vergelijken. In combinatie met multispectrale fotografie kon een reconstructie gemaakt worden van de originele compositie van het portret van de vrouw, voordat de hand met gebedenboek werd toegevoegd. De technische studie werd gecombineerd met het kunsthistorische onderzoek. Zo kon door het bestuderen van de zilveren sloten op het gebedenboek worden vastgesteld dat deze niet in 1632 werd geschilderd, maar pas in de tweede helft van de zeventiende eeuw. Daarnaast is er uitgebreid archiefonderzoek gedaan naar de herkomst van de schilderijen en de identificatie van de portretten.
Experts komen samen bij de twee portretten
Tijdens een speciale expertmeeting op 2 september kwamen onderzoekers en kunsthistorici uit verschillende landen bijeen om de twee portretten voor het eerst naast elkaar te bekijken en de resultaten van het onderzoek te bediscussiëren. De bijeenkomst bracht specialisten samen van onder andere Deense, Duitse, Engelse en Italiaanse musea, het Rijksmuseum Amsterdam, het RKD en het Metropolitan Museum of Art uit New York. Het doel: onderzoeken of de twee portretten oorspronkelijk als pendanten bedoeld waren.
Het raadsel van de identificatie van de man en de vrouw kon niet worden opgelost. Een archivalische vermelding van twee portretten door Rembrandt van een in 1632 39-jarige vrouw en 40-jarige man is een argument voor hun pendantschap. ‘De aetatis van de man is weliswaar niet door Rembrandt aangebracht, maar wel contemporain’, aldus Dorothy Mahon. Het onderzoek heeft de nodige technische gegevens opgeleverd. Het is nu bekend welke kleurpigmenten in de twee portretten zijn verwerkt en dat ze grotendeels identiek zijn, net zoals het hout in het schilderij uit hetzelfde gebied in Litouwen komt. De kwaliteit van de portretten lijkt iets af te wijken. Petria Noble zie daar over ‘dat heeft voor een groot deel te maken met de sleetse conditie van delen in het schilderij uit Nivaagaard, waardoor het moeilijk is de techniek te vergelijken’. De wijzigingen in het portret van een vrouw werden bediscussieerd: wat is nog door Rembrandt gewijzigd, en wat door de schilder die de hand toevoegde?
Nieuwe kennis leidt tot nieuwe vragen
De levendige uitwisseling van ideeën leidde uiteindelijk tot de conclusie dat meer onderzoek noodzakelijk is – niet alleen naar deze twee portretten, maar wellicht naar het gehele oeuvre van Rembrandts portretten uit deze periode. Maar de onderzoekers zijn het erover eens dat de nieuwe technologie en het samenbrengen van de twee schilderijen na 223 jaar nieuwe kennis hebben opgeleverd over hoe Rembrandt portretten schilderde in zijn jonge jaren - en een nieuwe basis voor toekomstig onderzoek naar pendanten. Het mysterie rond de 39-jarige vrouw en de 40-jarige man op de portretten blijft voorlopig nog bestaan.
Rembrandt Reunited in The Nivaagaard Collection is te zien van 3 september tot 10 november 2024. Het onderzoek naar Portret van een 39-jarige vrouw is onderdeel van het onderzoeksproject van The Nivaagaard Collection gericht op de collectie Nederlandse zeventiende-eeuwse schilderijen onder leiding van Angela Jager en in samenwerking met Jørgen Wadum. Dit najaar verschijnt de catalogus met de resultaten van hun onderzoek.
RKD-conservator dr. Angela Jager verteld over haar herkomstonderzoek naar Rembrandts Portret van een 39-jarige vrouw in de volgende video's:
De casestudy Rembrandts Portret van een 39-jarige vrouw
Ontdekking bij Rembrandts Portret van een 39-jarige vrouw
Twee portretten door Rembrandt: pendanten of niet?